Tại một ngôi làng ở ngoại ô thủ đô Gaborone của Botswana, bà Keorapetse Koko ngồi trên chiếc ghế sofa cũ kỹ trong căn nhà bài trí đơn sơ, bàng hoàng trước viễn cảnh sự nghiệp – và cả nền kinh tế quốc gia – vốn được xây dựng trên kim cương giờ đây suy thoái nhanh chóng.
Suốt 17 năm, bà Koko kiếm sống bằng nghề cắt và đánh bóng những viên đá quý đã giúp Botswana từ một trong những quốc gia nghèo nhất thế giới trở thành một câu chuyện thành công của châu Phi. Kim cương được phát hiện vào năm 1967, một năm sau khi Botswana giành độc lập, mang đến sự thay đổi vận mệnh đột ngột cho quốc gia không giáp biển này.
Botswana trở thành nhà sản xuất kim cương hàng đầu thế giới về giá trị, và đứng thứ hai về khối lượng sau Nga. Kim cương gắn liền với bản sắc dân tộc, thậm chí còn được vận động viên Olympic Letsile Tebogo đại diện trong chiến dịch của De Beers ca ngợi ngành công nghiệp này đã tài trợ cho trường học và sân vận động.
Những viên đá quý mà bà Koko và hàng ngàn người khác đã khai thác và đánh bóng trong nhiều thập kỷ đã tài trợ cho y tế, giáo dục, cơ sở hạ tầng của Botswana. Quốc gia này đã có nguy cơ rơi vào “lời nguyền tài nguyên” khi xây dựng nền kinh tế dựa vào một tài sản thiên nhiên duy nhất, và không giống nhiều quốc gia châu Phi khác, họ đã thành công.
Thế nhưng, bà Koko đã mất việc cách đây một năm, cùng với nhiều người khác rơi vào cảnh khốn đốn khi ngành thương mại kim cương tự nhiên của châu Phi đang phải đối mặt với áp lực ngày càng tăng từ kim cương nuôi cấy rẻ hơn, được sản xuất hàng loạt chủ yếu tại Trung Quốc và Ấn Độ.
“Tôi có nợ nần và không biết làm sao để trả,” bà mẹ hai con nói, người đã sống dựa vào khoảng 300 đô la mỗi tháng và nhận bảo hiểm y tế từ người sử dụng lao động. Đó là một tình hình khá giả đối với một lao động có kỹ năng bán phần tại một quốc gia có mức lương trung bình hàng tháng khoảng 500 đô la. “Mỗi tháng họ gọi đòi tiền. Nhưng tôi lấy tiền đâu ra?”
Botswana, nơi đã khai quật được một số viên kim cương lớn nhất thế giới, tự hào về việc quản lý tài sản thiên nhiên một cách khôn ngoan, tránh được tham nhũng và xung đột đã ám ảnh nhiều quốc gia châu Phi. Thông điệp tiếp thị của họ rất đơn giản: đá quý của họ không dính líu đến xung đột và giúp tài trợ cho phát triển.
“Kim cương đã xây dựng đất nước chúng tôi,” ông Joseph Tsimako, chủ tịch Liên đoàn Công nhân Mỏ Botswana, đại diện cho khoảng 10.000 công nhân trong quốc gia 2,5 triệu dân, cho biết. “Giờ đây, khi thế giới thay đổi, chúng tôi phải tìm cách đảm bảo rằng chúng sẽ không hủy hoại cuộc sống của những người đã giúp xây dựng nó.”
Ông cảnh báo rằng các khoản thuế quan mới của Hoa Kỳ dưới thời Tổng Thống Donald Trump có thể làm trầm trọng thêm suy thoái của Botswana, dẫn đến việc đóng băng tuyển dụng, nghỉ phép không lương và sa thải thêm. Hoa Kỳ đã áp đặt mức thuế 15% đối với kim cương được khai thác, cắt và đánh bóng tại đây.
Xuất khẩu kim cương, chiếm khoảng 80% ngoại tệ của Botswana và một phần ba doanh thu chính phủ, đã giảm mạnh.
Debswana, nhà sản xuất kim cương lớn nhất trong nước và là liên doanh giữa chính phủ và tập đoàn khai thác mỏ De Beers, đã chứng kiến doanh thu giảm một nửa vào năm ngoái. Họ đã tạm dừng hoạt động tại một số mỏ khi Botswana và Angola đang đàm phán để nắm quyền kiểm soát đơn vị khai thác kim cương của De Beers.
Vào tháng 9, cơ quan thống kê quốc gia Botswana báo cáo sản lượng kim cương giảm 43% trong quý thứ hai, mức giảm mạnh nhất trong lịch sử khai thác mỏ hiện đại của đất nước. Ngân hàng Thế giới dự báo nền kinh tế sẽ thu hẹp 3% trong năm nay, năm thứ hai liên tiếp suy giảm.
Sự trỗi dậy toàn cầu của kim cương tổng hợp diễn ra nhanh chóng. Chúng đã “tạo ra sự cạnh tranh gay gắt, đặc biệt đối với các loại đá có chất lượng thấp hơn,” ông Siddarth Gothi, chủ tịch Hiệp hội Các nhà sản xuất Kim cương Botswana, cho biết.
Các viên đá quý này xuất hiện vào những năm 1950 cho mục đích công nghiệp. Đến những năm 1970, chúng đã đạt chất lượng trang sức. Kim cương nuôi cấy hiện có giá bán thấp hơn tới 80% so với kim cương tự nhiên. Từng chiếm chỉ 1% doanh số bán hàng toàn cầu vào năm 2015, nay chúng đã vọt lên gần 20%.
Các video lan truyền trên mạng xã hội đã thúc đẩy sức hấp dẫn của đá quý tổng hợp, được tạo ra trong vài tuần dưới nhiệt độ và áp suất cao, và được tiếp thị như những lựa chọn thay thế rẻ hơn, không xung đột và thân thiện với môi trường so với những viên đá hình thành qua hàng tỷ năm.
Các nhóm môi trường cho rằng khai thác kim cương tự nhiên có thể gây mất rừng, hủy hoại môi trường sống, làm suy thoái đất và ô nhiễm nguồn nước. Tuy nhiên, các tuyên bố về môi trường đối với đá quý tổng hợp cũng đang bị xem xét kỹ lưỡng, với những người chỉ trích lưu ý rằng sản xuất vẫn tiêu tốn nhiều năng lượng, thường được cung cấp bởi nhiên liệu hóa thạch.
Từ một “hiện tượng bên lề,” một “cơn lũ chưa từng có” của các loại đá tổng hợp hiện đang đe dọa giá trị và tương lai của kim cương tự nhiên, Chủ tịch Liên đoàn Sàn Giao dịch Kim cương Thế giới Yoram Dvash đã cảnh báo vào tháng Bảy.
Kim cương nuôi cấy hiện chiếm phần lớn các nhẫn đính hôn mới tại Hoa Kỳ, ông cho biết. Giá kim cương tự nhiên đã giảm khoảng 30% kể từ năm 2022, khiến ngành công nghiệp này ở vào “thời điểm quan trọng,” theo lời ông Dvash.
Các ngôi sao Hollywood, bao gồm Billie Eilish và Pamela Anderson, cùng các nhân vật nổi tiếng Bollywood đã nâng cao sức hút của kim cương tổng hợp, cùng với các người ảnh hưởng thuộc thế hệ Gen Z.
“Thế hệ trẻ mới chuẩn bị đính hôn, họ có những điều quan trọng hơn nhiều để chi tiêu hơn là một viên kim cương,” ông Ian Furman, người sáng lập Naturally Diamonds, đơn vị bán cả kim cương tự nhiên và tổng hợp tại nước láng giềng Nam Phi, nói. “Vì vậy, việc mua kim cương nuôi cấy trở nên hấp dẫn đối với họ.”
Ông Furman cho biết, trong số 100 viên kim cương mà công ty ông bán ra, có khoảng 95 viên là tổng hợp, trong khi chỉ 5-6 năm trước, phần lớn là kim cương tự nhiên.
Sự thay đổi này còn lan rộng ra ngoài Botswana. Trên khắp miền nam châu Phi, sự sụt giảm sản xuất và doanh thu kim cương tự nhiên đã dẫn đến cắt giảm việc làm và căng thẳng tài chính.
Để đối phó với xu hướng này, Botswana, Angola, Namibia, Nam Phi và Congo vào tháng 6 đã đồng ý đóng góp 1% doanh thu kim cương hàng năm, tương đương hàng triệu đô la, vào một chiến dịch tiếp thị toàn cầu do Hội đồng Kim cương Tự nhiên dẫn đầu để quảng bá đá quý tự nhiên. Các thành viên của tổ chức phi lợi nhuận này bao gồm các công ty khai thác lớn như De Beers Group và Rio Tinto, những đơn vị đã đầu tư mạnh vào kim cương tự nhiên.
Năm ngoái, hội đồng đã phát động chiến dịch “Thật. Hiếm. Có trách nhiệm” với sự tham gia của nữ diễn viên Lily James nhằm định vị lại kim cương tự nhiên như những sản phẩm độc đáo và có nguồn gốc đạo đức.
Bà Kristina Buckley Kayel, Giám đốc điều hành của hội đồng tại Bắc Mỹ, cho biết việc khôi phục “sức hấp dẫn” của kim cương tự nhiên là cần thiết để bảo vệ các nền kinh tế sản xuất, đặc biệt là ở miền nam châu Phi.
Với nguồn thu nhập từ kim cương không còn được đảm bảo, chính phủ Botswana vào tháng 9 đã thành lập một quỹ tài sản có chủ quyền tập trung vào đầu tư và đa dạng hóa ngoài khai thác mỏ, mặc dù chi tiết về giá trị và các nhà đầu tư còn sơ sài. Đột nhiên, ngành du lịch vốn nổi tiếng với voi của đất nước và các lựa chọn khai thác mỏ khác, bao gồm vàng, bạc và uranium, trở nên quan trọng hơn bao giờ hết.
Nhưng đối với bà Koko, người công nhân kim cương bị sa thải, sự thay đổi chính sách có thể đã quá muộn.
“Tôi là người kiếm sống chính trong một gia đình lớn,” bà nói. “Giờ đây, tôi thậm chí còn không biết làm sao để nuôi sống gia đình mình. Tìm một công việc khác rất khó khăn. Những kỹ năng tôi học được chỉ phù hợp với ngành công nghiệp kim cương.”
Bà chưa bao giờ sở hữu một viên kim cương nào. Ngay cả viên nhỏ nhất cũng là một thứ xa xỉ ngoài tầm với của bà.
Bài viết được thực hiện bởi Sello Motseta của Associated Press và Farai Mutsaka của Associated Press, với sự đóng góp của phóng viên Mogomotsi Magome tại Johannesburg, Nam Phi. Thông tin được tổng hợp theo tin từ Associated Press ngày 28/11/2025.
