Liên Hợp Quốc (LHQ), tổ chức được thành lập từ đống tro tàn của Thế chiến II, sẽ kỷ niệm 80 năm thành lập vào tháng này. Tuy nhiên, theo ghi nhận của phóng viên Edith M. Lederer từ hãng tin AP, có rất ít điều để ăn mừng.
Ảnh hưởng của LHQ trên trường quốc tế đã suy giảm đáng kể. Tổ chức này đang phải đối mặt với việc cắt giảm tài trợ lớn từ Hoa Kỳ và các quốc gia khác, buộc phải cắt giảm việc làm và bắt đầu thực hiện các cải cách đã trì hoãn từ lâu. Tín điều “đa phương” mà LHQ theo đuổi đang bị bao vây. Cơ quan quyền lực nhất của tổ chức, Hội đồng Bảo an, đã bị cản trở trong việc hành động để chấm dứt hai cuộc chiến lớn ở Ukraine và Gaza.
Trong bối cảnh xung đột giữa Israel, Iran và Hoa Kỳ leo thang, LHQ chỉ có thể đứng ngoài cuộc. Bốn thế hệ sau khi thành lập, khi LHQ cố gắng vạch ra một con đường mới cho tương lai, một câu hỏi lớn được đặt ra cho tổ chức này và gần 150.000 nhân viên mà LHQ tuyển dụng và giám sát: Liệu Liên Hợp Quốc có thể duy trì sự phù hợp trong một thế giới ngày càng bất ổn và chia rẽ?
Với giấc mơ hợp tác đang dần tan vỡ, liệu LHQ có thể sống sót?
Khi Liên Hợp Quốc ra đời tại San Francisco vào ngày 26 tháng 6 năm 1945, mục tiêu hàng đầu của 50 quốc gia tham gia ký Hiến chương LHQ đã được nêu rõ trong những lời đầu tiên: “cứu các thế hệ tương lai khỏi thảm họa chiến tranh”.
Đầu năm nay, Tổng thư ký LHQ Antonio Guterres đã nhắc lại chủ đề đó: “Tám thập kỷ sau, người ta có thể thấy một đường dây trực tiếp giữa việc thành lập Liên Hợp Quốc và việc ngăn chặn một cuộc chiến tranh thế giới thứ ba.”
Cho đến nay, một cuộc chiến tranh như vậy vẫn chưa xảy ra. Nhưng các cuộc xung đột vẫn tiếp diễn không chỉ ở Gaza và Ukraine mà còn ở Sudan, miền đông Congo, Haiti và Myanmar, và gần đây nhất là Iran và Israel. Nhu cầu của hàng chục triệu người bị cuốn vào các cuộc giao tranh và mắc kẹt trong nghèo đói đã tăng lên ngay cả khi các quốc gia tài trợ giàu có, không chỉ Hoa Kỳ, đang cắt giảm ngân sách viện trợ của họ.
Đại hội đồng LHQ đang lên kế hoạch tổ chức lễ kỷ niệm 80 năm thành lập vào ngày 26 tháng 6. Tuần này, một cuộc triển lãm về cuộc họp ở San Francisco đã khai mạc tại trụ sở LHQ với một điểm nhấn hiếm có — Hiến chương LHQ gốc, được Bảo tàng Lưu trữ Quốc gia Hoa Kỳ ở Washington cho mượn.
Tuy nhiên, tâm trạng trong các hội trường của trụ sở LHQ ở New York khá ảm đạm. Các nhà ngoại giao lo lắng về tương lai gần, đặc biệt là kết quả dự kiến vào tháng 8 về đánh giá của Hoa Kỳ về Liên Hợp Quốc và các tổ chức đa phương khác do Tổng Thống Hoa Kỳ Donald Trump chỉ đạo. Nhân viên LHQ tại đây và tại hơn 60 văn phòng, cơ quan và hoạt động nhận tiền từ ngân sách hoạt động thường xuyên của tổ chức đang phải đối mặt với việc cắt giảm 20% việc làm, một phần trong nỗ lực cải cách của ông Guterres và phản ứng trước việc cắt giảm tài trợ đã được Tổng Thống Trump công bố.
Theo Đại sứ Kazakhstan tại LHQ Kairat Umarov, kỷ niệm sắp tới “không phải là điều đáng ăn mừng”. Ông nói: “Đây phải là liên hợp quốc — không phải là liên hiệp quốc”. “Về mặt tập thể, chúng ta có thể làm được rất nhiều điều,” nhưng ngày nay “chúng ta không thể đồng ý về nhiều điều, vì vậy chúng ta đồng ý không đồng ý.”
Trong một thế giới khác với điện thoại cố định, radio và máy bay cánh quạt, Hiến chương LHQ đã được ký kết bởi chỉ 50 quốc gia — chủ yếu từ Châu Mỹ Latinh và Châu Âu, với nửa tá từ Trung Đông, và chỉ một vài quốc gia từ Châu Á và Châu Phi.
Trong những thập kỷ qua, số lượng thành viên của tổ chức này đã tăng gần gấp bốn lần lên 193 quốc gia thành viên, với 54 quốc gia Châu Phi hiện là khối lớn nhất, tiếp theo là 54 quốc gia từ Châu Á và Thái Bình Dương. Và thế giới đã thay đổi đáng kể với sự ra đời của máy tính và vệ tinh, trở thành cái mà cố Tổng thư ký Kofi Annan gọi là “ngôi làng toàn cầu”.
Hệ thống LHQ cũng đã mở rộng rất nhiều so với nguồn gốc của nó, vốn tập trung vào hòa bình và an ninh, các vấn đề kinh tế và xã hội, công lý và ủy thác cho các thuộc địa.
Ngày nay, bản đồ hệ thống LHQ trông giống như một con bạch tuộc nhiều đầu với nhiều xúc tu — và những xúc tu thu nhỏ mọc ra từ đó. Vào năm 2023, ban thư ký và nhiều quỹ, cơ quan và tổ chức của tổ chức này, giải quyết mọi vấn đề từ trẻ em và người tị nạn đến gìn giữ hòa bình và nhân quyền, có hơn 133.000 nhân viên trên toàn thế giới.
Kishore Mahbubani, người từng hai lần là đại sứ Singapore tại LHQ, ghi nhận Liên Hợp Quốc cho đến nay đã ngăn chặn được Thế chiến III. Mặc dù vẫn còn chiến tranh, nhưng số người chết tiếp tục giảm trong dài hạn “và thế giới vẫn là một nơi hòa bình hơn rất nhiều”, ông nói.
Mahbubani, một nhà phân tích địa chính trị đáng kính, cho biết: “Và nhiều quốc gia nhỏ vẫn sống trong hòa bình, không phải lo lắng về việc các nước láng giềng chiếm đóng họ”.
Mahbubani và những người khác cũng chỉ ra những thành công trong 71 hoạt động gìn giữ hòa bình của LHQ kể từ năm 1948, bao gồm ở Angola, Campuchia, Sierra Leone (hiện là thành viên của Hội đồng Bảo an) và Liberia (sẽ tham gia vào tháng Giêng).
Cũng có rất nhiều lời khen ngợi dành cho các cơ quan chuyên môn của LHQ, đặc biệt là những cơ quan giải quyết nạn đói, người tị nạn và trẻ em, cũng như Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế, cơ quan giám sát hạt nhân của LHQ và Liên minh Viễn thông Quốc tế. Trong số nhiều trách nhiệm, nó phân bổ phổ tần vô tuyến toàn cầu và quỹ đạo vệ tinh, đồng thời mang kết nối kỹ thuật số đến cho hàng triệu người.
Như ông Guterres đã nói với Hội đồng Bảo an hồi đầu năm nay, “Liên Hợp Quốc vẫn là nơi gặp gỡ thiết yếu, có một không hai để thúc đẩy hòa bình, phát triển bền vững và nhân quyền.”
Hàng tháng 9, các nhà lãnh đạo thế giới có một nền tảng toàn cầu tại Đại hội đồng. Và hàng ngày, các đại sứ và nhà ngoại giao của họ gặp nhau để tranh luận về các vấn đề từ xung đột đến biến đổi khí hậu đến cuộc chiến vì bình đẳng giới và giáo dục chất lượng. Đôi khi, những cuộc đàm phán như vậy tạo ra rất ít hoặc không có kết quả. Vào những thời điểm khác, những thành tựu bị cộng đồng thế giới rộng lớn hơn bỏ qua hoặc phớt lờ, cách xa các trung tâm ngoại giao.
Và Hội đồng Bảo an là nơi duy nhất mà Nga và Ukraine thường xuyên đối đầu về cuộc chiến đang diễn ra sau cuộc xâm lược năm 2022 của Nga — và nơi các đại sứ Palestine và Israel thường xuyên đối đầu nhau.
Bất chấp những thành công và thành tựu của mình trong những thập kỷ qua, Mahbubani của Singapore gọi LHQ ngày nay là “một nơi rất buồn”, than thở rằng ông Guterres đã không “truyền cảm hứng cho nhân loại” như cố Giáo hoàng Francis đã làm. “Nhưng,” Mahbubani nói, “nó nên ăn mừng sự thật rằng nó còn sống chứ không phải đã chết.”
John Bolton, cựu đại sứ Hoa Kỳ tại Liên Hợp Quốc, người từng là cố vấn an ninh quốc gia trong nhiệm kỳ đầu tiên của Tổng Thống Trump, cũng chỉ trích tình trạng của LHQ vào năm 2025. Bolton, hiện là một nhà phê bình thẳng thắn của Tổng Thống Trump, cho biết: “Có lẽ nó đang ở trong tình trạng tồi tệ nhất kể từ khi được thành lập.”
Ông chỉ ra tình trạng bế tắc trong Hội đồng Bảo an về các vấn đề quan trọng. Ông đổ lỗi cho căng thẳng quốc tế gia tăng, điều này chia rẽ năm cường quốc có quyền phủ quyết của hội đồng — với việc Nga và Trung Quốc đối đầu với Hoa Kỳ, Anh và Pháp về nhiều thách thức toàn cầu.
Richard Gowan, giám đốc LHQ của International Crisis Group, một tổ chức tư vấn, cho biết Liên Hợp Quốc đã trải qua hết cuộc khủng hoảng này đến cuộc khủng hoảng khác kể từ những năm 1990. Với bức tranh địa chính trị ảm đạm và việc cắt giảm tài trợ của Hoa Kỳ ảnh hưởng đến các hoạt động nhân đạo, ông nói rằng đây “không chỉ là một vụ nổ khác sẽ qua đi”.
Gowan nói: “Mọi người dường như đã chấp nhận thực tế rằng bạn sẽ có một LHQ nhỏ hơn trong vài năm tới. Và đó là một phần vì hầu như mọi quốc gia thành viên đều có những ưu tiên khác.”
Ông Guterres đã phát động một số nỗ lực cải cách lớn, được các quốc gia thành viên LHQ phê duyệt vào tháng 9 năm ngoái cho một “Hiệp ước vì tương lai” – một kế hoạch chi tiết để đưa thế giới xích lại gần nhau để giải quyết những thách thức của thế kỷ 21. Gowan cho biết người kế nhiệm ông Guterres, người sẽ được bầu vào năm tới và nhậm chức vào năm 2027, sẽ phải thu hẹp quy mô tổ chức. Nhưng nhiều đợt cắt giảm, hợp nhất và thay đổi sẽ cần được sự chấp thuận của các thành viên LHQ đang chia rẽ. Các cải cách triệt để có thể bao gồm việc sáp nhập các cơ quan viện trợ và phát triển của LHQ để tránh trùng lặp.
Đừng quên, Gowan nói, một lượng lớn công việc ngoại giao — phần lớn không liên quan gì đến Liên Hợp Quốc — được thực hiện vì nó ở New York, một nơi để có những cuộc trò chuyện đó.
“Nếu bạn đóng cửa LHQ, cũng sẽ có rất nhiều người tình báo và gián điệp vô cùng thất vọng. Bởi vì đó là một nơi tuyệt vời để nuôi dưỡng các mối quan hệ của bạn,” Gowan nói. “Người Mỹ có thể không nhận ra rằng việc có LHQ ở New York là một món quà lớn cho chúng ta để theo dõi các quốc gia khác. Vì vậy, chúng ta không nên để điều đó trôi qua.”
Ian Bremmer, người đứng đầu Eurasia Group, một công ty tư vấn và rủi ro chính trị, cho biết những nỗ lực của chính quyền Tổng Thống Trump nhằm phá hoại Liên Hợp Quốc — điều mà Hoa Kỳ đã hình thành vào năm 1945 — sẽ khiến Trung Quốc trở nên quan trọng hơn. Với việc Tổng Thống Trump rút khỏi Tổ chức Y tế Thế giới, cơ quan LHQ giúp đỡ người tị nạn Palestine được gọi là UNRWA và cắt giảm tài trợ nhân đạo, ông nói, Trung Quốc sẽ trở thành “người có ảnh hưởng nhất và có túi tiền sâu nhất” trong các cơ quan đó.
Bremmer, người tự gọi mình là cố vấn thân cận của ông Guterres, khẳng định Liên Hợp Quốc vẫn phù hợp — “không có bất kỳ điều kiện nào”.
“Đó là một tổ chức có nguồn lực tương đối kém. Nó không có khả năng quân sự. Nó không có chính sách đối ngoại tự trị,” Bremmer nói. “Nhưng tính hợp pháp và uy tín của nó trong việc thay mặt 8 tỷ người trên hành tinh nhỏ bé của chúng ta là duy nhất.”
Ông nói thêm: “Điều quan trọng là chừng nào các cường quốc quyết định không rời khỏi Liên Hợp Quốc, mỗi ngày họ ở lại là một phiếu tín nhiệm đối với LHQ.”
Việc mở rộng Hội đồng Bảo an LHQ có lẽ là lĩnh vực màu mỡ nhất cho sự thay đổi tiềm năng. Nhiều thập kỷ thảo luận đã không đạt được thỏa thuận về cách mở rộng hội đồng gồm 15 thành viên để phản ánh thực tế toàn cầu của thế kỷ 21, mặc dù có sự nhất trí rộng rãi rằng Châu Phi và Châu Mỹ Latinh xứng đáng có ghế thường trực. (Tin từ hãng thông tấn AP)
Mahbubani của Singapore cho biết ông tin rằng Liên Hợp Quốc “chắc chắn sẽ tồn tại”. Ông nói, “thiên tài” của những người sáng lập tổ chức này là trao cho các cường quốc quyền phủ quyết trong Hội đồng Bảo an sau Thế chiến II, ngăn chặn cơ quan toàn cầu này chết như tổ chức tiền nhiệm của nó, Hội Quốc Liên, đã làm. Mahbubani tin rằng sự sống còn đó sẽ tiếp tục: “Nó sẽ tồn tại lâu hơn tất cả chúng ta.”
