Tổ chức Liên Hợp Quốc (LHQ), một giấc mơ hợp tác toàn cầu được xây dựng từ tro tàn của Thế chiến II, sắp kỷ niệm 80 năm thành lập vào tháng 6 này. Tuy nhiên, có rất ít điều để ăn mừng.
Ảnh hưởng của LHQ trên trường quốc tế đang suy giảm. Trước các khoản cắt giảm tài trợ lớn từ Hoa Kỳ và các quốc gia khác, tổ chức này buộc phải cắt giảm nhân sự và bắt tay vào thực hiện các cải cách đã bị trì hoãn từ lâu. Khẩu hiệu “đa phương tiện” lâu đời của LHQ đang bị tấn công. Cơ quan quyền lực nhất của LHQ, Hội đồng Bảo an, đã bị chặn lại trong việc hành động chấm dứt hai cuộc chiến lớn ở Ukraine và Gaza.
Và khi cuộc xung đột gần đây giữa Israel, Iran và Hoa Kỳ leo thang, LHQ chỉ có thể đứng nhìn từ bên ngoài.
Bốn thế hệ sau khi thành lập, khi LHQ đang cố gắng định hướng một con đường mới cho tương lai, một câu hỏi lơ lửng trên định chế này và gần 150.000 người mà tổ chức sử dụng và giám sát: Liệu LHQ có thể giữ vững sự liên quan trong một thế giới ngày càng đầy mâu thuẫn và phân mảnh?
Với giấc mơ hợp tác đang dần trôi đi, liệu LHQ có thể tồn tại?
MỘT HÀNH ĐỘNG CỦA SỰ LẠC QUAN ĐÃ TẠO RA NÓ
Khi LHQ ra đời tại San Francisco vào ngày 26 tháng 6 năm 1945, mục tiêu bao trùm của 50 quốc gia ký kết Hiến chương LHQ được nêu rõ trong những lời đầu tiên: “cứu các thế hệ mai sau khỏi tai họa chiến tranh.”
Đầu năm nay, Tổng Thư ký LHQ Antonio Guterres đã nhấn mạnh chủ đề tương tự: “Tám thập kỷ sau, người ta có thể thấy một sợi dây liên kết trực tiếp giữa sự ra đời của LHQ và việc ngăn chặn Thế chiến III.”
Chưa có Thế chiến III – cho đến nay. Nhưng các cuộc xung đột vẫn tiếp diễn.
Chúng không chỉ diễn ra ở Gaza và Ukraine mà còn ở Sudan, miền đông Congo, Haiti và Myanmar – chỉ là một vài ví dụ – và gần đây nhất là Iran và Israel. Nhu cầu của hàng chục triệu người bị kẹt trong chiến tranh và đói nghèo ngày càng tăng, ngay cả khi các quốc gia tài trợ giàu có, không chỉ riêng Hoa Kỳ, đang cắt giảm ngân sách viện trợ của họ.
Đại hội đồng LHQ dự kiến sẽ tổ chức lễ kỷ niệm 80 năm vào ngày 26 tháng 6. Tuần này, một cuộc triển lãm về cuộc họp San Francisco đã khai mạc tại trụ sở LHQ với tâm điểm hiếm có – Hiến chương LHQ gốc, được mượn từ Lưu trữ Quốc gia Hoa Kỳ tại Washington.
Tuy nhiên, không khí trong các hành lang trụ sở LHQ ở New York khá ảm đạm. Các nhà ngoại giao lo lắng về tương lai trước mắt, đặc biệt là kết quả dự kiến vào tháng 8 từ cuộc xem xét của Hoa Kỳ đối với LHQ và các thể chế đa phương khác theo lệnh của Tổng Thống Donald Trump. Và nhân viên LHQ tại đây cũng như tại hơn 60 văn phòng, cơ quan và hoạt động nhận kinh phí từ ngân sách hoạt động thường xuyên của LHQ đang đối mặt với việc cắt giảm 20% số lượng việc làm, một phần trong nỗ lực cải cách của ông Guterres và phản ứng với việc ông Trump đã thông báo cắt giảm tài trợ.
“Đây không phải là dịp để ăn mừng,” Đại sứ LHQ của Kazakhstan, Kairat Umarov, nói về lễ kỷ niệm sắp tới. “Đây lẽ ra phải là các quốc gia đoàn kết – chứ không phải chia rẽ,” ông nói. “Cùng nhau, chúng ta có thể làm được rất nhiều,” nhưng ngày nay “chúng ta không thể đồng ý về nhiều điều, vì vậy chúng ta đồng ý là không đồng ý.”
THẾ GIỚI THAY ĐỔI, LHQ THÍCH NGHI
Trong một thế giới của điện thoại cố định, radio và máy bay cánh quạt, Hiến chương LHQ chỉ được ký bởi 50 quốc gia – chủ yếu từ Mỹ Latinh và Châu Âu, với nửa tá từ Trung Đông, và chỉ một vài từ Châu Á và Châu Phi. Qua nhiều thập kỷ, số lượng thành viên đã gần gấp bốn lần, lên 193 quốc gia thành viên, với 54 quốc gia Châu Phi hiện là khối lớn nhất, theo sau là 54 quốc gia từ Châu Á và Thái Bình Dương. Và thế giới đã thay đổi đáng kể với sự ra đời của máy tính và vệ tinh, trở thành cái mà cựu Tổng Thư ký Kofi Annan đã gọi là “làng toàn cầu”.
Hệ thống LHQ cũng đã mở rộng đáng kể so với ban đầu, tập trung vào hòa bình và an ninh, các vấn đề kinh tế và xã hội, công lý và ủy thác cho các thuộc địa. Ngày nay, bản đồ hệ thống LHQ trông giống như một con bạch tuộc nhiều đầu với nhiều xúc tu – và những xúc tu nhỏ hơn mọc ra từ đó. Năm 2023, ban thư ký và nhiều quỹ, cơ quan, tổ chức xử lý mọi thứ từ trẻ em, người tị nạn đến gìn giữ hòa bình và nhân quyền có hơn 133.000 nhân viên trên toàn thế giới.
Kishore Mahbubani, người từng hai lần làm đại sứ LHQ của Singapore, ghi nhận LHQ đã ngăn chặn được Thế chiến III cho đến nay. Ông nói rằng mặc dù các cuộc chiến vẫn còn, số ca tử vong vẫn tiếp tục giảm trong dài hạn “và thế giới nhìn chung vẫn là một nơi hòa bình hơn nhiều.” “Và nhiều quốc gia nhỏ vẫn sống trong hòa bình, không phải lo lắng về việc các nước láng giềng chiếm đóng,” ông Mahbubani, một nhà phân tích địa chính trị uy tín, cho biết.
Ông Mahbubani và những người khác cũng chỉ ra những thành công trong 71 chiến dịch gìn giữ hòa bình của LHQ kể từ năm 1948, bao gồm ở Angola, Campuchia, Sierra Leone (hiện là thành viên Hội đồng Bảo an) và Liberia (sẽ gia nhập vào tháng 1). Ngoài ra còn có sự hoan nghênh rộng rãi dành cho các cơ quan chuyên môn của LHQ, đặc biệt là những cơ quan xử lý nạn đói, người tị nạn và trẻ em, cũng như Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế, cơ quan giám sát hạt nhân của LHQ, và Liên minh Viễn thông Quốc tế. Trong số nhiều trách nhiệm, cơ quan này phân bổ phổ tần số vô tuyến toàn cầu và quỹ đạo vệ tinh, đồng thời mang kết nối kỹ thuật số đến hàng triệu người.
Như ông Guterres đã nói với Hội đồng Bảo an đầu năm nay, “LHQ vẫn là nền tảng thiết yếu, độc nhất vô nhị để thúc đẩy hòa bình, phát triển bền vững và nhân quyền.”
NHỮNG GÌ THỰC SỰ ĐƯỢC HOÀN THÀNH TẠI LHQ?
Mỗi tháng 9, các nhà lãnh đạo thế giới có một diễn đàn toàn cầu tại Đại hội đồng. Và mỗi ngày, các đại sứ và nhà ngoại giao của họ gặp nhau để tranh luận các vấn đề từ xung đột đến biến đổi khí hậu, từ cuộc đấu tranh cho bình đẳng giới đến giáo dục chất lượng. Đôi khi, các cuộc đàm phán như vậy mang lại ít hoặc không có kết quả. Ở những thời điểm khác, những thành tựu lại bị cộng đồng thế giới bỏ qua hoặc phớt lờ, cách xa các trung tâm ngoại giao.
Và Hội đồng Bảo an là nơi duy nhất mà Nga và Ukraine thường xuyên đối đầu về cuộc chiến đang diễn ra sau cuộc xâm lược năm 2022 của Nga – và nơi các đại sứ Palestine và Israel thường xuyên chạm trán nhau.
Bất chấp những thành công và đóng góp trong nhiều thập kỷ qua, ông Mahbubani của Singapore gọi LHQ ngày nay là “một nơi rất đáng buồn”, ông than phiền rằng ông Guterres đã thất bại “trong việc truyền cảm hứng cho nhân loại” như Đức Giáo hoàng Phanxicô quá cố đã làm. “Nhưng,” ông Mahbubani nói, “nó nên ăn mừng thực tế là nó còn tồn tại và chưa chết.”
John Bolton, cựu đại sứ Hoa Kỳ tại LHQ, người từng là cố vấn an ninh quốc gia trong nhiệm kỳ đầu của ông Trump, cũng chỉ trích tình trạng của LHQ vào năm 2025. “Nó có lẽ đang ở trong tình trạng tồi tệ nhất kể từ khi được thành lập,” ông Bolton, hiện là người chỉ trích thẳng thắn ông Trump, cho biết. Ông chỉ ra sự bế tắc trong Hội đồng Bảo an về các vấn đề quan trọng. Ông đổ lỗi cho sự căng thẳng quốc tế gia tăng chia rẽ năm cường quốc có quyền phủ quyết trong hội đồng – với Nga và Trung Quốc đối đầu với Hoa Kỳ, Anh và Pháp về nhiều thách thức toàn cầu.
Richard Gowan, giám đốc LHQ của Nhóm Khủng hoảng Quốc tế, một viện nghiên cứu, cho biết LHQ đã trải qua hết cuộc khủng hoảng này đến cuộc khủng hoảng khác kể từ những năm 1990. Với bức tranh địa chính trị ảm đạm và các khoản cắt giảm tài trợ của Hoa Kỳ ảnh hưởng đến các hoạt động nhân đạo, ông nói rằng đây “không chỉ là một cú sốc sẽ qua đi.” “Mọi người dường như đã chấp nhận rằng LHQ sẽ nhỏ hơn trong vài năm tới,” ông Gowan nói. “Và điều đó một phần là do hầu hết các quốc gia thành viên đều có những ưu tiên khác.”
CHƯƠNG TIẾP THEO CỦA LHQ SẼ RA SAO?
Ông Guterres đã khởi động một số nỗ lực cải cách lớn, nhận được sự chấp thuận của các quốc gia thành viên LHQ vào tháng 9 năm ngoái cho một “Gói Tương lai” – một kế hoạch chi tiết nhằm đưa thế giới lại gần nhau để giải quyết các thách thức của thế kỷ 21. Ông Gowan nói rằng người kế nhiệm ông Guterres, người sẽ được bầu vào năm tới và nhậm chức vào năm 2027, sẽ phải thu hẹp quy mô của tổ chức. Nhưng nhiều khoản cắt giảm, hợp nhất và thay đổi sẽ cần sự chấp thuận của các thành viên LHQ đang bị chia rẽ. Các cải cách triệt để có thể bao gồm việc sáp nhập các cơ quan viện trợ và phát triển của LHQ để tránh trùng lặp.
Ông Gowan cũng nhắc nhở rằng một lượng lớn công việc ngoại giao – phần lớn không liên quan đến LHQ – vẫn được thực hiện vì nó diễn ra ở New York, một nơi để có những cuộc trò chuyện đó. “Nếu bạn đóng cửa LHQ, cũng sẽ có rất nhiều người tình báo và gián điệp sẽ vô cùng thất vọng. Bởi vì đó là một nơi tuyệt vời để vun đắp các mối quan hệ,” ông Gowan nói. “Người Mỹ có thể không nhận ra rằng việc có LHQ ở New York là một món hời lớn cho chúng ta để do thám các quốc gia khác. Vì vậy, chúng ta không nên từ bỏ điều đó.”
Ian Bremmer, người đứng đầu Eurasia Group, một công ty tư vấn và rủi ro chính trị, cho biết những nỗ lực của chính quyền Trump nhằm làm suy yếu LHQ – mà Hoa Kỳ đã khởi xướng vào năm 1945 – sẽ làm tăng tầm quan trọng của Trung Quốc. Với việc ông Trump rút khỏi Tổ chức Y tế Thế giới, cơ quan LHQ hỗ trợ người tị nạn Palestine có tên UNRWA và cắt giảm tài trợ nhân đạo, ông nói, Trung Quốc sẽ trở thành “có ảnh hưởng nhất và giàu có nhất” trong các cơ quan đó.
Ông Bremmer, người tự gọi mình là cố vấn thân cận của ông Guterres, khẳng định LHQ vẫn còn phù hợp – “không có ngoại lệ.” “Đó là một tổ chức tương đối thiếu nguồn lực. Nó không có khả năng quân sự. Nó không có chính sách đối ngoại tự chủ,” ông Bremmer nói. “Nhưng tính hợp pháp và uy tín của nó trong việc đại diện cho 8 tỷ người trên hành tinh nhỏ bé của chúng ta là điều độc nhất vô nhị.”
Ông nói thêm: “Điều quan trọng là, miễn là các cường quốc quyết định không rời khỏi LHQ, thì mỗi ngày họ còn ở lại là một phiếu tín nhiệm dành cho LHQ.”
Việc mở rộng Hội đồng Bảo an LHQ có lẽ là lĩnh vực tiềm năng nhất cho những thay đổi. Các cuộc thảo luận trong nhiều thập kỷ đã không đi đến thống nhất về cách mở rộng hội đồng gồm 15 thành viên để phản ánh thực tế toàn cầu của thế kỷ 21, mặc dù có sự đồng thuận rộng rãi rằng Châu Phi và Châu Mỹ Latinh xứng đáng có ghế thường trực.
Ông Mahbubani của Singapore tin rằng LHQ “chắc chắn sẽ tồn tại.” Ông nói, “thiên tài” của những người sáng lập ra nó là trao cho các cường quốc lớn sau Thế chiến II quyền phủ quyết trong Hội đồng Bảo an, ngăn tổ chức toàn cầu này sụp đổ như tiền thân của nó, Hội Quốc Liên. Ông Mahbubani tin rằng sự tồn tại này sẽ tiếp tục: “Nó sẽ,” ông nói, “trường tồn hơn tất cả chúng ta.”
Theo Associated Press.
