Vào tháng 2 năm 1953, hai nhà khoa học James Watson, một nhà sinh học người Mỹ, và Francis Crick, đối tác nghiên cứu người Anh của ông, đã công bố một khám phá chấn động: họ đã tìm ra “bí mật của sự sống”. Phát hiện về cấu trúc và chức năng của axit deoxyribonucleic (DNA) của họ được xếp ngang hàng với những thành tựu của Mendel và Darwin về tầm quan trọng đối với khoa học hiện đại.
Việc chứng minh DNA có hình dạng xoắn kép ba chiều đã giúp Watson và Crick giải mã cách thức hoạt động của tế bào và cơ chế di truyền các đặc điểm qua nhiều thế hệ. Watson từng chia sẻ, khi nhìn thấy câu trả lời, họ đã phải tự véo mình vì không tin đó là thật, nhưng nhận ra nó đúng vì quá đẹp đẽ. Khám phá này đã mang về cho họ Giải Nobel Y học năm 1962 và một vị trí vĩnh viễn trong hàng ngũ những nhà tư tưởng khoa học vĩ đại.
Tuy nhiên, bên cạnh vinh quang, sự nghiệp của Watson cũng gắn liền với nhiều phát biểu gây tranh cãi, đặc biệt là những suy đoán về mối liên hệ giữa chủng tộc và trí thông minh. Ông từng đề nghị rằng những người béo phì khó được tuyển dụng và đặt câu hỏi liệu vẻ đẹp có thể và nên được khuyến khích về mặt di truyền hay không. Watson cũng bị chỉ trích nặng nề khi cho rằng phụ nữ nên có quyền phá thai nếu các xét nghiệm chứng minh đứa trẻ sẽ là người đồng tính, mặc dù ông lập luận mình chỉ ủng hộ quyền lựa chọn.
Trong cuốn tự truyện “Tránh Xa Những Kẻ Nhàm Chán” (Avoid Boring People), ông không ngại gọi nhiều đồng nghiệp là “khủng long”, “những kẻ vô dụng”, hay “hóa thạch”. Năm 2014, ông trở thành người đoạt giải Nobel đầu tiên còn sống bán đấu giá huy chương của mình để gây quỹ cho nghiên cứu khoa học. Một tài phiệt người Nga đã mua nó với giá 4,8 triệu USD và ngay lập tức trả lại cho ông.
James Dewey Watson chào đời tại Chicago vào ngày 6 tháng 4 năm 1928, trong một gia đình tin tưởng vào “sách vở, chim chóc và Đảng Dân Chủ”. Cha ông là một người đam mê khoa học và nghiên cứu chim chóc, đã truyền cảm hứng cho ông về sự quan sát tỉ mỉ từ tự nhiên. Lớn lên trong giai đoạn Đại Khủng Hoảng, Watson đã trải qua một tuổi thơ khá khó khăn, từng bị đuổi học vì điểm kém. Tuy nhiên, ông đã vào Đại học Chicago ở tuổi 15 nhờ một suất học bổng, nơi ông bắt đầu chuyển từ nghiên cứu chim sang di truyền học, chịu ảnh hưởng từ cuốn sách “Sự Sống Là Gì?” của Erwin Schrodinger.
Watson bị cuốn hút bởi kỹ thuật nhiễu xạ tia X để khám phá cấu trúc bên trong nguyên tử và tin rằng DNA có cấu trúc riêng. Tại Cambridge, ông gặp Francis Crick và họ bắt đầu xây dựng các mô hình cấu trúc DNA. Trong cuộc đua gay cấn với nhóm của Maurice Wilkins và Rosalind Franklin tại King’s College London, Watson và Crick đã xem xét “Ảnh 51” của Franklin (không được sự cho phép của bà). Từ đó, họ suy luận ra cấu trúc xoắn kép ba chiều của DNA – giống như một chiếc thang xoắn với các bậc thang là các nhóm muối và phosphate xen kẽ. Điều này cho phép họ kết luận rằng mỗi chuỗi DNA có thể làm khuôn mẫu để tạo ra chuỗi còn lại, và thứ tự của các “bậc thang” là một mã di truyền. Nếu giải mã được, họ có thể mở khóa những điều kỳ diệu của sự sống. Rosalind Franklin, người đã chụp “Ảnh 51”, qua đời vì ung thư buồng trứng ở tuổi 37 và không được trao giải Nobel cùng với Watson, Crick, và Wilkins, theo quy tắc chỉ trao giải cho người còn sống.
Sau này, Watson trở thành giáo sư sinh học tại Đại học Harvard và biến Phòng Thí Nghiệm Cold Spring Harbor ở New York thành một trong những viện nghiên cứu khoa học hàng đầu thế giới. Tuy nhiên, sự nghiệp của ông tiếp tục bị phủ bóng bởi những phát ngôn gây sốc. Năm 2000, ông đưa ra ý tưởng rằng người da đen có thể có ham muốn tình dục lớn hơn người da trắng. Đặc biệt, trong một cuộc phỏng vấn năm 2007 với tờ Sunday Times, ông bày tỏ sự bi quan về châu Phi vì cho rằng “trí thông minh của họ không giống chúng ta”, dựa trên “tất cả các cuộc kiểm tra”. Dù sau đó đã xin lỗi, ông vẫn bị tước quyền điều hành tại viện nghiên cứu. Năm 2019, ông lặp lại quan điểm này trong một bộ phim tài liệu, khiến cộng đồng khoa học hủy bỏ các chức danh danh dự còn lại của ông. Theo BBC News, James Watson sẽ được nhớ đến như “Cha đẻ của DNA”, người đã vén màn bí mật sự sống, nhưng cũng là một nhân vật gây tranh cãi vì những phát ngôn công khai của mình.
