Hoa Kỳ và Nga gần đây đã đưa ra những lời đe dọa về việc nối lại các vụ thử nghiệm hạt nhân, gây báo động cho cộng đồng quốc tế và có nguy cơ phá vỡ một quy tắc toàn cầu đã được thiết lập từ lâu chống lại các hành động như vậy. Theo các chuyên gia, những lời tuyên bố này từ hai cường quốc hạt nhân lớn nhất thế giới đang gây áp lực lên các nỗ lực không phổ biến vũ khí hạt nhân và đe dọa hòa bình, an ninh toàn cầu.
Trong một tuyên bố trên mạng xã hội Truth Social vào cuối tháng 10, Tổng Thống Donald Trump cho biết: “Do các chương trình thử nghiệm của các quốc gia khác, tôi đã chỉ thị cho Bộ Chiến tranh bắt đầu thử nghiệm Vũ khí Hạt nhân của chúng ta trên cơ sở bình đẳng. Quá trình đó sẽ bắt đầu ngay lập tức.”
Phía Moscow đã nhanh chóng có phản hồi. Tổng thống Nga Vladimir Putin nói với Hội đồng An ninh của ông rằng nếu Hoa Kỳ hoặc bất kỳ quốc gia nào ký kết Hiệp ước Cấm thử nghiệm Hạt nhân Toàn diện (CTBT) tiến hành thử nghiệm vũ khí hạt nhân, “Nga sẽ có nghĩa vụ thực hiện các biện pháp đối ứng.”
Mối lo ngại về các tác động tiêu cực của thử nghiệm vũ khí hạt nhân đã gia tăng vào những năm 1950 khi Hoa Kỳ và Liên Xô thực hiện nhiều vụ thử bom nguyên tử mạnh mẽ trên bầu khí quyển. Điều này đã dẫn đến việc thương lượng một hiệp ước cấm thử nghiệm hạt nhân hạn chế, tuy nhiên các vụ thử dưới lòng đất vẫn được phép.
Những nỗ lực quốc tế nhằm cấm hoàn toàn các vụ thử hạt nhân đã dẫn đến các cuộc đàm phán cho một hiệp ước toàn diện bắt đầu vào năm 1994, và được Đại Hội đồng Liên Hợp Quốc thông qua vào năm 1996. Mặc dù có 187 quốc gia đã ký kết và 178 quốc gia đã phê chuẩn, hầu hết các chuyên gia tin rằng hiệp ước này đã thiết lập một chuẩn mực chống lại các vụ thử hạt nhân, ngay cả khi nó chưa chính thức có hiệu lực.
Để hiệp ước có hiệu lực chính thức, 44 quốc gia cụ thể trong danh sách đính kèm của hiệp ước phải phê chuẩn. Tuy nhiên, chín trong số đó vẫn chưa thực hiện. Trung Quốc, Ai Cập, Iran, Israel và Hoa Kỳ đã ký nhưng chưa phê chuẩn. Ấn Độ, Triều Tiên và Pakistan thì không ký cũng không phê chuẩn hiệp ước. Nga đã ký và phê chuẩn hiệp ước nhưng đã thu hồi phê chuẩn vào năm 2023, với lý do sự mất cân bằng giữa việc phê chuẩn của mình và việc Hoa Kỳ không thực hiện là “không thể chấp nhận được trong tình hình quốc tế hiện tại”.
Bên cạnh hiệp ước, Tổ chức Hiệp ước Cấm thử nghiệm Hạt nhân Toàn diện (CTBTO) đã được thành lập tại Vienna. Tổ chức này vận hành một mạng lưới giám sát toàn cầu để phát hiện các vụ thử hạt nhân trên khắp thế giới, với 307 trạm giám sát sử dụng công nghệ địa chấn, thủy âm, hạ âm và phóng xạ.
Daryl Kimball, giám đốc điều hành của Hiệp hội Kiểm soát Vũ khí tại Washington, cho rằng việc Hoa Kỳ nối lại các vụ thử hạt nhân sẽ “mở ra cánh cửa cho các quốc gia có ít kinh nghiệm thử nghiệm hạt nhân hơn tiến hành các vụ thử quy mô lớn, giúp họ hoàn thiện các thiết kế đầu đạn nhỏ hơn, nhẹ hơn.” Điều này, theo ông, sẽ “làm giảm an ninh của Hoa Kỳ và quốc tế”.
Joseph Rodgers, chuyên gia tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế ở Washington, nhận định rằng các quốc gia như Trung Quốc hay Ấn Độ có thể hưởng lợi từ việc nối lại các vụ thử hạt nhân. “Việc họ tiến hành thử nghiệm sẽ hợp lý hơn” so với Hoa Kỳ hoặc Nga, hai quốc gia đã tiến hành hầu hết các vụ thử hạt nhân cho đến nay, ông nói.
Hoa Kỳ đã thực hiện vụ thử hạt nhân cuối cùng vào năm 1992. Kể từ năm 1996, chỉ có 10 vụ thử hạt nhân được thực hiện bởi ba quốc gia: Ấn Độ, Pakistan và Triều Tiên. Không quốc gia nào trong số này đã ký hoặc phê chuẩn hiệp ước.
Phần lớn các vụ thử hạt nhân, khoảng 2.000 vụ, xảy ra trước năm 1996, chủ yếu bởi Hoa Kỳ và Liên Xô.
Trong bối cảnh sự không chắc chắn xung quanh tuyên bố của Tổng Thống Donald Trump và khả năng leo thang căng thẳng về vấn đề này, tổ chức CTBTO có thể đóng vai trò quan trọng trong việc giải quyết tình hình. Rodgers cho rằng tổ chức này chủ yếu mang tính khoa học và nên tập trung cung cấp dữ liệu cho cộng đồng quốc tế. Tuy nhiên, Kimball đề xuất rằng Tổng Thư ký của tổ chức, Robert Floyd, có thể “chủ động tập hợp” các quan chức từ Hoa Kỳ và các quốc gia khác để giúp làm rõ những điểm chưa chắc chắn, chẳng hạn như loại thử nghiệm hạt nhân mà Tổng thống Hoa Kỳ đang đề cập.
Ông Floyd nói với AP rằng trong tình hình hiện tại, ông tin rằng vai trò chính của tổ chức là “mang lại sự tin cậy cho các quốc gia” rằng họ sẽ biết nếu một vụ nổ vũ khí hạt nhân xảy ra “ở bất kỳ đâu, vào bất kỳ lúc nào”. Mạng lưới giám sát của tổ chức đã phát hiện thành công tất cả sáu vụ thử hạt nhân của Triều Tiên từ năm 2006 đến 2017.
Nhà Trắng cho đến nay vẫn chưa làm rõ ý nghĩa của tuyên bố của Tổng Thống Donald Trump. Bộ trưởng Năng lượng Hoa Kỳ Chris Wright cho biết các vụ thử mới sẽ không bao gồm các vụ nổ hạt nhân. Các vụ thử nghiệm hạt nhân bị cấm theo hiệp ước là các vụ thử siêu tới hạn, nơi vật liệu phân hạch được nén để bắt đầu một phản ứng dây chuyền hạt nhân tự duy trì tạo ra vụ nổ. Ngược lại, các thí nghiệm hạt nhân dưới ngưỡng, mà ông Wright đề cập, không tạo ra phản ứng dây chuyền tự duy trì và không gây nổ. Các quốc gia có vũ khí hạt nhân, bao gồm cả Hoa Kỳ, vẫn thường xuyên tiến hành các thí nghiệm này mà không vi phạm hiệp ước. Kimball cho rằng các thí nghiệm thủy-hạt nhân với năng suất cực nhỏ được thực hiện dưới lòng đất trong các buồng kim loại là “không thể phát hiện” bởi hệ thống giám sát của tổ chức. Điều này, theo ông, tạo ra một “lỗ hổng xác minh” đối với loại vụ nổ có năng suất cực thấp này.
Hệ thống giám sát của tổ chức, được thành lập vào những năm 1990, được thiết kế để phát hiện các vụ nổ hạt nhân từ 1 kiloton (tương đương 1.000 tấn TNT). Ông Floyd cho biết hệ thống này hoạt động tốt hơn, có thể phát hiện các vụ nổ dưới 1 kiloton, ở mức 500 tấn TNT. Quả bom hạt nhân mà Hoa Kỳ thả xuống Hiroshima có đương lượng nổ khoảng 15 kiloton.
Theo tin từ The Associated Press ngày 2 tháng 12 năm 2025.
